عصر کرد - سنندج- مسئولان کردستان با تغییرات اقلیمی و کاهش بارندگی به ارائه راهکارهایی همچون آبیاری نوین، اصلاح الگوی کشت و کاهش اثرات منفی این بحران که تهدیدی برای کشاورزی است، پرداخته‌اند.
خبرگزاری مهر ؛ گروه استان‌ها: خشکسالی، کاهش بارندگی و تغییرات اقلیمی به یک معضل جهانی تبدیل شده است که کشورهایی چون ایران، با اقلیم نیمه‌خشک، به طور ویژه تحت تأثیر آن قرار دارند.
استان کردستان که در سال‌های اخیر با کاهش قابل توجه بارش‌ها روبه‌رو بوده، به طور خاص از این بحران متأثر شده است و تغییرات اقلیمی و افت سطح منابع آبی، تهدیدی جدی برای امنیت غذایی و معیشت کشاورزان در این استان محسوب می‌شود.
در همین راستا، مسئولان جهاد کشاورزی و هواشناسی کردستان با معرفی راهکارهای علمی و فنی به دنبال کاهش اثرات خشکسالی و ارتقای بهره‌وری آب و خاک هستند.
تهدید خشکسالی و راهکارهای مدیریت آب و خاک
مدیر آب و خاک و امور زیربنایی جهاد کشاورزی در گفت‌وگو با خبرنگار مهر گفت: تغییرات اقلیمی و کاهش بی‌سابقه بارندگی چالش‌های بزرگی را برای بخش کشاورزی ایجاد کرده است
وی اظهار کرد: کاهش بی‌سابقه بارندگی و وقوع خشکسالی‌های اخیر، متأسفانه اثرات مستقیم و عمیقی بر کاهش تولیدات کشاورزی داشته است و این امر به طور مستقیم به کاهش درآمد کشاورزان و به تبع آن، افزایش مهاجرت ایشان به مناطق شهری و حاشیه‌نشینی منجر شده که تبعات اجتماعی آن بسیار نگران‌کننده است.
شهسواری بیان کرد: کاهش بارندگی، که می‌توان آن را خشکسالی نامید، مهم‌ترین تهدید کشاورزی در مناطق نیمه‌خشک مانند ایران است و در واقع، کمبود بارش منجر به کاهش آب قابل دسترس در خاک و ایجاد تنش آبی در محصولات می‌شود.
وی افزود: این مسئله به‌ویژه در کشت دیم که وابستگی مستقیم به باران دارد، بسیار حاد است و به طور مستقیم باعث کاهش شدید عملکرد و حتی در برخی موارد، از بین رفتن کامل محصول می‌شود.
کمبود بارش منجر به کاهش آب قابل دسترس در خاک و ایجاد تنش آبی در محصولات می‌شود
مدیر آب و خاک و امور زیربنایی جهاد کشاورزی اذعان کرد: همچنین، کاهش بارندگی به افت سطح آب‌های سطحی و زیرزمینی دامن زده و تأمین آب برای کشاورزی آبی را دشوار و پرهزینه می‌کند.
شهسواری افزود: این وضعیت، یک تهدید جدی برای امنیت غذایی کشور است و کاهش بارندگی با ایجاد کمبود آب، ریشه‌های تولید غذا را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد، قیمت محصولات را افزایش می‌دهد و معیشت کشاورزان را تهدید می‌کند.
وی گفت: در نتیجه، امنیت غذایی کشور در هر چهار بعد اصلی آن، یعنی دسترسی فیزیکی، دسترسی اقتصادی، استفاده مناسب و پایداری، به طور جدی به خطر می‌افتد.
شهسواری عنوان کرد: با توجه به این تهدیدات و کاهش ذخایر منابع آب‌های سطحی و زیرزمینی در چند سال اخیر، مدیریت آب و خاک و امور فنی مهندسی برنامه‌ریزی‌های لازم جهت کاهش اثرات خشکسالی را به صورت جدی در دستور کار قرار داده است.
تجهیز اراضی به سامانه‌های نوین آبیاری
وی با اشاره به مهم‌ترین برنامه‌های این حوزه گفت: تجهیز اراضی به سامانه‌های نوین آبیاری، علی‌الخصوص سیستم آبیاری موضعی که راندمان آبیاری آن حدود 90 درصد است و نقش حیاتی در صرفه‌جویی آب دارد، انتقال بهینه آب از طریق لوله‌گذاری برای انتقال آب از منبع تا ابتدای اراضی کشاورزی و همچنین احداث، مرمت و بازسازی کانال‌های آبیاری سنتی، افزایش بازدهی منابع سنتی، با مرمت و بازسازی قنوات و چشمه‌ها برای بالا بردن بازدهی آب آنها و توسعه زیرساخت ذخیره آب، شامل احداث استخر ذخیره آب کشاورزی و احداث ایستگاه پمپاژ برای مدیریت بهتر منابع خواهد شد.
شهسواری تصریح کرد: این اقدامات در مجموع به دنبال آن است که با استفاده بهینه از هر قطره آب، پایداری تولیدات کشاورزی را تا حد امکان تضمین کنیم.
کاهش بارندگی عامل ایجاد تغییرات در وضعیت جوی و اقلیمی
معاون توسعه و پیش‌بینی اداره‌کل هواشناسی کردستان در گفت‌وگو با خبرنگار مهر گفت: کاهش بارندگی می‌تواند باعث ایجاد تغییرات محسوس در وضعیت جوی و حتی اقلیمی یک استان یا منطقه شود.
خسرو سیف‌پناهی با بیان اینکه این تغییرات اغلب یک چرخه معیوب و خودتقویت کننده ایجاد می‌کنند که این تغییرات را می‌توان در 3 بخش کلی تشریح کرد، گفت: تغییرات مستقیم و فوری در وضعیت جوی با پیامدهای مستقیم کمبود بارش که به سرعت قابل مشاهده‌اند از قبیل افزایش دما و روزهای گرم که بارش و ابرناکی معمولاً باعث خنک‌شدن هوا می‌شود.
وی تصریح کرد: وقتی بارندگی کم باشد، زمین خشک‌تر شده و تابش خورشید مستقیماً به سطح زمین می‌رسد و زمین خشک نیز گرمای بیشتری را جذب می‌کند که این پدیده منجر به افزایش تعداد و شدت روزهای گرم و امواج گرما می‌شود.
سیف پناهی گفت: بالا رفتن حداقل دما با شب‌های گرم‌تر برای کشاورزی و مصرف انرژی مضر است و کاهش رطوبت هوا که با کاهش بارش و خشک‌شدن خاک، رطوبت کمتری برای تبخیر در هوا وجود دارد در نتیجه رطوبت نسبی هوا کاهش می‌یابد و پدیده «خشکی هوای» بیشتر رخ می‌دهد که می‌تواند برای پوست، تنفس و کشاورزی آزاردهنده باشد.
معاون توسعه و پیش‌بینی اداره‌کل هواشناسی کردستان افزود: افزایش پتانسیل گرد و غبار، خاک خشک و بی پوشش گیاهی، به راحتی توسط باد برداشته می‌شود، بنابراین کاهش بارندگی مستقیماً منجر به تکرار و شدت بیشتر طوفان‌های گرد و خاک می‌شود و کاهش کیفیت هوا و افزایش روزهای ناسالم را به دنبال دارد.
وقتی زمین خشک باشد، رطوبت کمتری برای ایجاد این صعود وجود دارد و در نتیجه، پتانسیل تشکیل ابرهای بارور کاهش یافته و بارندگی کمتر می‌شود که این یک «چرخه معیوب خشکسالی» ایجاد می‌کند
سیف‌پناهی اذعان کرد: تغییرات در الگوهای جوی که این تغییرات پیچیده‌تر هستند و می‌توانند باعث تثبیت شرایط خشک شوند و شامل تشدید پدیده "جزیره گرمایی" شوند و در شهرهای بزرگ، به دلیل خشکی و نبود بارش برای خنک‌کردن، دمای سطح آسفالت و بتن بسیار بالا می‌رود و یک "جزیره گرمایی" ایجاد می‌کند که خود می‌تواند بر الگوهای جوی محلی تأثیر بگذارد و از تشکیل ابر جلوگیری کند.
وی گفت: تغییر در الگوی بادهای محلی خشکی زمین و اختلاف دمای ایجادشده می‌تواند الگوی وزش بادهای محلی را تغییر دهد و کاهش بارش‌های همرفتی که در بسیاری از مناطق، بارش‌های فصلی (عمدتاً بهار و تابستان) از نوع همرفتی هستند؛ یعنی گرمای زمین باعث صعود هوا و تشکیل ابر و باران می‌شود.
معاون توسعه و پیش‌بینی اداره‌کل هواشناسی کردستان تصریح کرد: وقتی زمین خشک باشد، رطوبت کمتری برای ایجاد این صعود وجود دارد و در نتیجه، پتانسیل تشکیل ابرهای بارور کاهش یافته و بارندگی کمتر می‌شود که این یک «چرخه معیوب خشکسالی» ایجاد می‌کند.
سیف پناهی بیان کرد: خشکی، گرمای بیشتر، کاهش تشکیل ابر، کاهش بارش و خشکی بیشتر عواقب آن است.
وی گفت: اگر کاهش بارندگی به صورت یک روند بلندمدت ادامه یابد، می‌تواند منجر به تغییر اقلیم منطقه شود و تغییر رژیم بارشی، ممکن است منطقه از یک اقلیم "نیمه‌خشک" به یک اقلیم "خشک" تبدیل شود.
وی یادآور شد: تغییر در فصل‌ها ممکن است موجب شود طول فصل خشک افزایش یافته و فصل بارانی کوتاه‌تر شود و پوشش گیاهی منطقه نیز ممکن است برای همیشه تغییر کند و گونه‌های مقاوم به خشکی جایگزین گونه‌های قبلی شوند.
معاون توسعه و پیش‌بینی اداره‌کل هواشناسی کردستان اظهار کرد: همچنین بستر خشک رودخانه به یک کانون تولید گرد و غبار تبدیل خواهد شد که هوای شهر و مناطق اطراف را آلوده می‌کند و از دست دادن این حجم آب، اثر خنک‌کنندگی خود را از دست داده و باعث افزایش دمای محلی (به ویژه در شب‌ها) می‌شود.
کاهش بارندگی موجب می‌شود پتانسیل ایجاد باران‌های محلی کمتر شود
سیف پناهی عنوان کرد: کاهش بارندگی همچنین موجب می‌شود رطوبت کل منطقه کاهش یافته و پتانسیل ایجاد باران‌های محلی حتی کمتر از قبل شود چراکه کاهش بارندگی فقط «کم آوردن آب پشت سد» نیست بلکه این پدیده یک تغییردهنده قدرتمند شرایط جوی است که با ایجاد چرخه‌های معیوب مانند کاهش بارش، افزایش دما، کاهش بیشتر بارش، وضعیت را برای منطقه بحرانی‌تر می‌کند و وقتی از مقابله با کاهش بارندگی صحبت می‌شود، تنها مدیریت آب نیست، بلکه سعی می‌شود از تغییرات خطرناک در هوای منطقه نیز جلوگیری شود.
وی افزود: راهکارهای کارشناسی شده، جامع و مؤثری برای مقابله و سازگاری با کاهش بارندگی وجود دارد، اما این راهکارها نیازمند اراده ملی، مدیریت یکپارچه، سرمایه‌گذاری کلان و مشارکت همگانی است و این مسئله تنها با یک اقدام خاص حل نمی‌شود و باید به صورت یک «بسته جامع مدیریت آب و خشکسالی» به آن نگاه کرد.
وی گفت: مدیریت تقاضا و مصرف، مهم‌ترین و فوری‌ترین بخش راهکار است که باید مصرف آب را در تمام بخش‌ها مدیریت و بهینه کنیم.
راهکار مقابله با کاهش بارندگی، «مدیریت یکپارچه منابع آب» است که در آن اولویت اول، مدیریت تقاضا و بهینه‌سازی مصرف در بخش کشاورزی است
سیف‌پناهی اذعان کرد: در بخش کشاورزی بیشترین مصرف، یعنی حدود 90 درصد آب صرف می‌شود که توسعه و ترویج آبیاری تحت فشار قطره‌ای و بارانی می‌تواند راندمان آبیاری را از حدود 35-40 درصد به بیش از 80-90 درصد برساند.
لزوم اصلاح الگوی کشت
معاون توسعه و پیش‌بینی اداره‌کل هواشناسی کردستان گفت: اصلاح الگوی کشت که کشت محصولات پرآب‌بر مانند برنج، نیشکر، هندوانه در مناطق کم‌آب باید متوقف شده و به سمت کشت محصولات کم‌آب‌بر، دیم و سازگار با خشکی حرکت کنیم.
وی خاطرنشان کرد: استفاده از ارقام مقاوم به خشکی و توسعه و کشت بذرهایی که به آب کمتری نیاز دارند و مدیریت هوشمند مزرعه استفاده از سنجش از دور و تینترنت اشیا برای تعیین دقیق زمان و مقدار آبیاری مورد نیاز گیاه باید مورد توجه باشد.
وی گفت: در بخش شرب و شهری هم کاهش هدررفت آب در شبکه‌های توزیع، نوسازی و تعمیر لوله‌های فرسوده که باعث از دست رفتن حجم عظیمی از آب می‌شوند.
سیف پناهی بیان کرد: فرهنگ‌سازی و مدیریت مصرف خانگی با ترویج استفاده از کولرهای آبی کم‌مصرف، شیرآلات کاهنده مصرف، سردوش‌های بهینه و آموزش روش‌های صرفه‌جویی، بازچرخانی و استفاده مجدد از آب‌های خاکستری، استفاده از آب‌های حاصل از شست‌وشو برای آبیاری فضای سبز و فلاش تانک‌ها.
وی گفت: در بخش صنعت هم بازچرخانی آب در فرآیندهای صنعتی و استفاده چندباره از آب در چرخه‌های خنک‌کننده و شست‌وشو، اجرای استانداردهای مصرف آب در صنایع، مدیریت عرضه و افزایش منابع آب در عین رعایت ملاحظات زیست‌محیطی منم است.
وی خاطر نشان کرد: در کنار مدیریت مصرف، باید به فکر افزایش منابع قابل دسترس نیز بود از قبیل احداث سدهای کوچک و مخازن ذخیره‌ی آب باران، برای مهار سیلاب‌های فصلی و استفاده از آن در زمان خشکی، آبخوان‌داری و احیای سفره‌های آب زیرزمینی با ایجاد پخش‌ساب و مهار سیلاب، اجازه دهیم آب به داخل زمین نفوذ کرده و سفره‌های زیرزمینی را تغذیه کند.
چاه‌های غیرمجاز آب مسدود شوند
وی گفت: پرهیز از برداشت‌های بی‌رویه از چاه‌ها، نظارت جدی بر برداشت از چاه‌ها و مسدود کردن چاه‌های غیرمجاز، راهکارهای نوآورانه و فناورانه ، استفاده از فناوری‌های نمک‌زدایی که انرژی‌بر است، اما یک منبع پایدار برای شرب و صنعت محسوب می‌شود.
وی بیان کرد: راهکارهای حکمرانی، قانونی و فرهنگی از قبیل تدوین و اجرای قانون جامع آب ایجاد یک نهاد مقتدر و یکپارچه برای مدیریت آب در سطح حوضه‌های آبی و تقویت مشارکت مردمی و ایجاد تشکل‌های آب‌بران و دادن نقش مستقیم به کشاورزان در مدیریت منابع آب محلی و آموزش همگانی، گنجاندن مفاهیم بحران آب و روش‌های صرفه‌جویی در کتاب‌های درسی و رسانه‌های ملی، تغییر نگرش از "مقابله با خشکسالی" به "سازگاری با کم‌آبی" باید بپذیریم که ایران در منطقه‌ای خشک قرار دارد و زندگی، کشاورزی و صنعت ما باید با این واقعیت سازگار شود.
معاون توسعه و پیش‌بینی اداره‌کل هواشناسی کردستان گفت: راهکار مقابله با کاهش بارندگی، «مدیریت یکپارچه منابع آب» است که در آن اولویت اول، مدیریت تقاضا و بهینه‌سازی مصرف در بخش کشاورزی است و راهکارهای فنی و نوآورانه به عنوان مکمل استفاده می‌شوند و قوانین محکم، حکمرانی خوب و فرهنگ‌سازی بستر اجرای موفق همه راهکارها را فراهم می‌کنند.
وی تصریح کرد: هیچ معجزه یا راه حل سریعی وجود ندارد. این یک مسیر طولانی و پرچالش است که تنها با عزم ملی و برنامه‌ریزی بلندمدت قابل دستیابی است.
تغییر اقلیم، تهدیدی جدی برای زیست‌بوم است
مدیرکل حفاظت محیط زیست استان کردستان، در گفت‌وگو با خبرنگار مهر بر تأثیرات مخرب و فوری تغییرات اقلیمی بر زیست‌بوم استان تأکید کرد و از افزایش دما، دگرگونی رژیم بارشی و تهدید گونه‌های بومی به عنوان چالش‌های اصلی پیش رو نام برد.
فرزاد زندی اذعان کرد: گرمایش جهانی ریشه اصلی این بحران است و افزایش مداوم میانگین دمای سطح زمین، نه تنها موجب ذوب یخ‌های قطبی و بالا آمدن سطح دریاها می‌شود، بلکه در سطح منطقه‌ای، بر تغییرات زیستگاه‌های ساحلی و جریان‌های اقیانوسی تأثیر می‌گذارد که این امر مستقیماً تعادل جمعیتی گونه‌های آبی ما را به چالش می‌کشد.
نابسامانی در چرخه آب؛ از سیل تا خشکسالی
وی گفت: یکی از نگران‌کننده‌ترین پیامدهای مشاهده شده در استان، تغییر در الگوهای بارش است و تغییرات اقلیمی موجب بازآرایی مکانی و زمانی بارش‌ها شده است که این نابه‌سامانی ، خود را به شکل تشدید بارش‌های جدی و وقوع سیلاب‌های ناگهانی نشان می‌دهد که عامل اصلی فرسایش خاک است.
وی گفت: در مقابل، فواصل خشک بین این رخدادها طولانی‌تر شده و ریسک خشکسالی را به‌طرز نگران‌کننده‌ای افزایش می‌دهد.
وی خاطرنشان کرد: این تغییر در فصلیت بارش، به‌طور مستقیم بر کارایی فتوسنتز و رشد گیاهان تأثیر منفی گذاشته و در اکوسیستم‌های نیمه‌خشک، خطر بیابان‌زایی را تشدید می‌کند و این وضعیت همچنین بر دبی رودخانه‌ها و سلامت تالاب‌ها اثر سو گذاشته و می‌تواند منجر به مرگ‌ومیر آبزیان شود.
افزایش دما و خشکسالی‌های پیاپی، خطر آتش‌سوزی در جنگل‌ها را افزایش داده و موجب شده است تا تعادل چرخه‌های زیستی مختل شود
زندی عنوان کرد: تأثیرات بلندمدت این پدیده بر حیات وحش و پوشش گیاهی اثر دارد و تغییرات اقلیمی سبب جابجایی کمربندهای گیاهی و گسترش گونه‌های مهاجم شده و از سوی دیگر، افزایش دما و خشکسالی‌های پیاپی، خطر آتش‌سوزی در جنگل‌ها را افزایش داده و موجب شده است تا تعادل چرخه‌های زیستی مختل شود.
مدیرکل محیط زیست کردستان بیان کرد: با استناد به تخمین‌های بین‌المللی، گونه‌هایی با دامنه‌ی پراکنش محدود، به دلیل ناتوانی در سازگاری با سرعت تغییرات، در معرض خطر جدی انقراض قرار دارند، که این امر مستقیماً به کاهش تنوع ژنتیکی و اختلال در زنجیره‌های غذایی منجر خواهد شد.
وی در پایان تأکید کرد: تغییر تعادل اکولوژیکی به معنی کاهش توانایی طبیعت در تنظیم اقلیم و حفظ حاصلخیزی خاک است و نیازمند یک برنامه جامع و مشارکتی برای مقابله با این بحران در سطح استان کردستان است.
در نهایت، بحران خشکسالی و تغییرات اقلیمی در استان کردستان تنها با مدیریت یکپارچه منابع آب، همکاری تمامی ارگان‌ها و جامعه، و اجرای راهکارهای علمی و پایدار قابل حل خواهد بود.
در حالی که راهکارهای مختلفی برای مقابله با این معضلات ارائه شده است، ضرورت اقدامات فوری و بلندمدت جهت مقابله با بحران‌های آینده بیشتر از هر زمان دیگری احساس می‌شود.
نیاز به تغییرات بنیادین در نحوه مدیریت منابع طبیعی و مصرف آب برای حفظ امنیت غذایی و اکوسیستم‌های منطقه‌ای امری ضروری است.