عصر کرد - فرارو / امشب در اتفاقی جذاب و چشم‌نواز، ماه از نیم‌سایه تا سایه کامل زمین را طی می‌کند و در اوج گرفتگی، ردایی قرمز بر تن خواهد کرد. خسوف خاصی رخ خواهد داد.
امشب آسمان کشور شاهد یکی از زیباترین و نادرترین رخدادهای نجومی سال‌های اخیر خواهد بود؛ ماه‌گرفتگی کامل که در اوج خود، ماه را به گوی سرخ و درخشان بدل می‌کند و به «ماه خونین» شهرت دارد.
این پدیده از حدود ساعت 19 با ورود آرام ماه به نیم‌سایه زمین آغاز می‌شود، چندان که در ابتدا تغییر محسوسی دیده نمی‌شود. کمی نخستین نشانه‌های تاریکی در لبه ماه پدیدار می‌شود و با آغاز گرفتگی کلی، ماه سراپا در سایه زمین فرو می‌رود و رنگی میان قرمز آجری و نارنجی آتشین به خود می‌گیرد.
بازار ![]()
مراحل کامل ماه‌گرفتگی به وقت تهران به شرح زیر است:
شروع گرفت جزئی: ساعت 19:57
شروع گرفت کلی: ساعت 21:00
اوج گرفت: ساعت 21:41
پایان گرفت کلی: ساعت 22:22
پایان گرفت جزئی: ساعت 23:26
اوج این نمایش آسمانی زمانی است که قرمزی ماه به نهایت می‌رسد و ستارگان بیشتری در پس‌زمینه آسمان تاریک خودنمایی می‌کنند. با گذر دقیقه‌ها، ماه به‌تدریج از سایه زمین بیرون می‌آید و سرانجام حدود بامداد روز دوشنبه، این رخداد پایان می‌یابد.
گستره دید این گرفت در سراسر کشور یکسان است و همزمان بیش از ده‌ها برنامه رصد عمومی در نقاط مختلف ایران، از تهران و مشهد گرفته تا قشم و تبریز، برپا خواهد شد؛ جایی که علاقه‌مندان می‌توانند با چشم غیرمسلح، دوربین دوچشمی یا تلسکوپ این منظره کم‌نظیر را تماشا کنند. ماه‌گرفتگی پیش‌رو نه تنها کامل و طولانی است، بلکه با شرایط مطلوب پایان تابستان و آسمانی شفاف همراه می‌شود، فرصتی کم‌تکرار برای پیوند علم، تجربه و زیبایی‌شناسی آسمان شب که تا سال‌ها در یاد خواهد ماند.
رازهای اخترفیزیکی ماه‌گرفتگی
ماه‌گرفتگی زمانی رخ می‌دهد که زمین درست میان خورشید و ماه قرار گیرد و سایه‌اش بر قرص ماه بیفتد. این پدیده فقط در شب‌هایی با ماه کامل امکان‌پذیر است و برخلاف خورشیدگرفتگی که تنها در ناحیه‌ای محدود دیده می‌شود، ماه‌گرفتگی از همه جاهایی که ماه بالای افق باشد قابل مشاهده است.
3 چهره متفاوت ماه‌گرفتگی
سایه زمین از دو بخش تشکیل می‌شود: نیم‌سایه که در آن تنها بخشی از نور خورشید کم می‌شود و سایه کامل که در آن نور خورشید به‌کلی مسدود است. بر همین اساس، سه نوع ماه‌گرفتگی داریم:
ماه‌گرفتگی نیم‌سایه‌ای ماه تنها از دل نیم‌سایه عبور می‌کند و تغییر نور آن ظریف و گاه نامحسوس است.
ماه‌گرفتگی جزئی بخشی از ماه وارد سایه کامل می‌شود و همان بخش تاریک دیده می‌شود.
ماه‌گرفتگی کامل تمام قرص ماه درون سایه کامل فرو می‌رود و جلوه‌ای کم‌نظیر پیدا می‌کند. رخداد امشب از همین نوع خواهد بود.
چرا ماه سرخ می‌شود؟
در ماه‌گرفتگی کامل، با وجود قرار گرفتن زمین میان خورشید و ماه، قرص ماه هرگز کاملاً سیاه نمی‌شود. علت این رنگ سرخ، پدیده پراکندگی نور در جو زمین است. نور خورشید هنگام عبور از لایه‌های هوا بخش‌های آبی و سبز خود را بیشتر پخش می‌کند و رنگ‌های سرخ را عبور می‌دهد. این نور خمیده و فیلترشده در حاشیه زمین به ماه می‌رسد و سطح آن را به رنگ سرخ یا مسی درمی‌آورد. میزان تیرگی یا روشنی این رنگ به وضعیت جو زمین، غبار، دود آتشفشان‌ها و شرایط جوی بستگی دارد.
ساعت دقیق نجوم، چرخه ساروس
گرفت‌های ماه و خورشید طبق الگویی به نام چرخه ساروس تکرار می‌شوند. این چرخه حدود هجده سال و یازده روز و هشت ساعت طول می‌کشد و پس از آن، موقعیت خورشید، زمین و ماه تقریباً تکرار می‌شود. ماه‌گرفتگی 16 شهریور 1404 بخشی از ساروس شماره خاصی است که رویداد مشابه آن هجده سال قبل در سال 1386 رخ داد و هجده سال بعد هم تکرار خواهد شد.
تفاوتی که چشم را خیره می‌کند
در گرفت کامل، همه سطح ماه در سایه کامل زمین فرومی‌رود و رنگ سرخ یکدست آن به چشم می‌آید. در گرفت جزئی، بخشی از ماه روشن می‌ماند و تضاد روشنی و تاریکی جلوه‌ای متفاوت می‌سازد. اما در گرفت نیم‌سایه‌ای، تغییر آن‌قدر ملایم است که بیشتر مردم متوجه آن نمی‌شوند مگر با ابزار و مقایسه دقیق.
سایه‌ای که خرافه می‌آفرید
در ایران باستان و بسیاری از فرهنگ‌های کهن، ماه‌گرفتگی نه پدیده‌ای علمی که نشانه‌ای ماورایی یا شوم تلقی می‌شد. در برخی روایت‌های کهن، باور داشتند دیوی عظیم یا اژدهایی کیهانی ماه را می‌بلعد و مردم با کوبیدن بر طبل، قابلمه یا ایجاد سر و صدا می‌کوشیدند «ماه» را نجات دهند. در برخی متون قدیمی هم اشاره‌هایی وجود دارد که گرفتگی‌ها را بخشی از نبرد خیر و شر در جهان می‌دانستند.
چنین برداشت‌هایی محدود به ایران نبود و تقریباً در همه تمدن‌های کهن ردپایی از آن دیده می‌شود. در چین، روایت‌های نجومی سلسله‌های هان و جو می‌گویند که گرفتگی ماه کار «اژدهای آسمانی» است که با بلعیدن آن، جهان را به هراس می‌انداخت؛ مردم با نواختن طبل و شلیک تیر، اژدها را فراری می‌دادند. در میان وایکینگ‌ها، افسانه «هاتّی» و «اسکول»، دو گرگ غول‌پیکر که تعقیب‌کننده ماه و خورشید بودند ماه‌گرفتگی را لحظه‌ای می‌دانست که یکی از گرگ‌ها به هدف خود رسیده و جنگجویان با فریاد و سرود، به آسمان «کمک» می‌کردند. در این سوی اقیانوس، مایان‌ها و اینکاها گرفتگی ماه را نشانه خشم خدایان یا هشدار جنگ می‌دیدند و گاهی جنگجویان خود را برای نبرد آماده می‌کردند. حتی در برخی قبایل بومی آمریکای شمالی، مانند لناسپه، گرفته شدن ماه به بیماری آن تشبیه می‌شد و زنان مسن قبیله با آوازهای آیینی برای «شفای» آن دعا می‌کردند.
چطور تماشا کنیم؟
ماه‌گرفتگی امشب فرصتی است که حتی بدون هیچ ابزار خاصی می‌توانید شاهد یکی از زیباترین رویدادهای آسمانی باشید. برخلاف خورشیدگرفتگی، این پدیده هیچ خطری برای چشم شما ندارد و تماشایش با چشم غیرمسلح کاملاً ایمن است.
چشم غیرمسلح اگر آسمان محل سکونت‌تان صاف باشد، تنها کافی است از نورهای شدید شهری دور شوید تا رنگ سرخ مسی ماه کامل را بهتر ببینید. بهترین مکان‌ها حاشیه شهرها، پارک‌های تاریک و مناطق مرتفع هستند.
تلسکوپ حتی یک تلسکوپ کوچک 60 میلی‌متری، ده‌ها دهانه ماه را در حین تغییر نور و رنگ نمایان می‌کند؛ تجربه‌ای که برای علاقه‌مندان نجوم فراموش‌نشدنی است.
ماهی که امشب می‌گیرد
امشب ماه به طور کامل در سراسر ایران می‌گیرد. این رخداد نجومی بهانه‌ای است برای گردهمایی دانشمندان، استادان و دانشجویان رشته‌های مرتبط با نجوم و حتی شهروندان عادی و بستری مناسب برای آموزش، تجربه مستقیم و انتقال آن و مشاهده پدیده‌های طبیعی شگفت‌انگیز. به همین بهانه پای صحبت‌های دکتر محمدمهدی مطیعی، مدیر انجمن نجوم مشهد و مسئول رصدخانه دانشگاه فردوسی، نشستیم تا بیشتر از این پدیده نجومی برایمان بگوید.
پدیده‌ای که زمین تخت را رد می‌کند
«از منظر علمی، چنین رخدادهایی علاوه بر جنبه‌های آموزشی، بستری فراهم می‌کنند تا پژوهشگران بتوانند داده‌های ارزشمندی درباره رفتار نور در جو زمین، نقش آلاینده‌ها در تغییر رنگ ماه و ویژگی‌های هندسی مدار زمین و ماه به دست آورند. یکی از اتفاقات جالب توجه که در طول ماه‌گرفتگی می‌تواند رخ دهد و مردم عزیز می‌توانند مشاهده کنند، این است که سایه زمین بر سطح ماه به شکل دایره‌ای دیده می‌شود و این پدیده یکی از دلایل مهمی است که می‌تواند نشان دهد زمین کروی است و مسطح نیست و به‌طور علمی باورهای نادرست همچون نظریه «زمین تخت» را رد می‌کند.»
فواید رصد ماه خونین؟
«از دیگر اتفاقات مهمی که ماه گرفتگی و رصد آن را پراهمیت می‌کند، این است که با پدیده ماه گرفتگی می‌توان متوجه تاثیر آلاینده‌های جوی و میزان ذرات غبار موجود در جو بر روی فازهای مختلف ماه گرفتگی شد. فازهای مختلف ماه گرفتگی یعنی از زمانی که ماه وارد نیم‌سایه زمین می‌شود که قابل مشاهده نیست تا زمانی‌که نزدیک به سایه می‌شود و وارد سایه زمین می‌شود، اثرات تیره شدن ماه دیده می‌شود که در ماه گرفتگی پیش رو تقریبا از قسمت بالا و سمت چپ ماه این سیاه شدن شروع می‌شود و زمانی‌که ماه گرفتگی کلی آغاز می‌شود و به تاریک‌ترین حالت خود می‌رسد که حداکثر گرفت را شاهد هستیم. وقتی ماه گرفتگی کلی تمام می‌شود، همین مسیر برعکس ادامه پیدا می‌کند و ماه از نیم‌سایه زمین خارج می‌شود.
نکته ظریفی که در اینجا وجود دارد، رنگ ماه است در زمانی که در سایه زمین قرار می‌گیرد. شاید بسیاری از افراد انتظار داشته باشند که سایه زمین تیره باشد و وقتی که ماه وارد سایه زمین شد ما اصلا نتوانیم آن را ببینیم؛ اما به خاطر جو زمین و پراکندگی نور خورشید در جو زمین، این امکان فراهم می‌شود که طول موج‌های بلند نور خورشید که اغلب قرمز هستند، وارد سایه زمین شوند و وقتی ماه در سایه زمین قرار می‌گیرد، هنوز بخشی از نور قرمز خورشید به آن برسد و در واقع به این دلیل ما ماه را به رنگ قرمز می‌بینیم. پدیده‌ای که در فرهنگ عمومی با عنوان «ماه خونین» شناخته می‌شود. البته این یک پدیده رایج در اغلب ماه گرفتگی‌های کلی است؛ اما آلودگی جوی و غبار می‌تواند این قرمزی را تحت تاثیر قرار دهد و آن را روشن‌تر یا تیره‌تر کند.»